Sigmund Freud, een van de meest omstreden, doch meest invloedrijke psychologen uit de 20e eeuw. Freud is vooral bekend van zijn psychoanalytische onderzoeken, zijn visie op ontwikkelingspsychologie (de drifttheorie), en toevallig heeft hij ook nog een mening over het hoe en waarom van religie. Sounds interesting, right? Wat die mening is? Well…
Religie is een illusie, een bijproduct van het onderbewuste!
Nogal stellig, nietwaar? Freuds religietheorie is gebaseerd op hoe hij denkt dat het brein van de mens werkt. Samen met Josef Breuer heeft hij ‘de sleutel tot de psyche’ ontdekt aan de hand van onderzoeken naar hysterie en dromen. Deze ‘psychoanalyse’ leek de gouden sleutel tot het verklaren van allerlei menselijke gedragingen en handelingen, waaronder religie.
Structuur van de psyche
Let’s start with this. Freud onderscheidt drie bewustzijnsniveaus:
- Bewustzijn: het contact met de buitenwereld, handelingen die je bewust uitvoert, enz.
- Pre-bewustzijn/onderbewustzijn: sluimerende herinneringen, kennis en details die je onbewust opneemt maar wel kunt opnoemen als dat nodig is.
- Onbewustzijn: ‘vergeten’ herinneringen/het verleden, lichamelijke processen, drives.
Met drives doelt Freud op het libido, het ego, agressie, de drang om te leven of juist de drang om een einde aan het leven te maken.
Het onderbewuste speelt een grote rol. Denk aan het onderdrukken van ongepast gedrag, ongepaste opmerkingen, enz. Doordat je deze neigingen uit je bewustzijn verdringt, komt het in je onderbewustzijn. Freud bedacht dat het onderbewuste in relatie stond met dromen. Alle neigingen die je verdringt, kunnen in dromen tot uiting komen omdat in dromen een behoefte wel gelijk bevredigt kan worden. Overigens kan de verdringing van gedachten naar het onderbewuste voor angst, neuroses, enz. zorgen. Bij de behandeling van zijn patiënten probeerde Freud dan ook om het onderbewuste bloot te leggen.
Oké, we zijn er nog niet. De psyche heeft, naast de vormen van bewustzijn, drie componenten welke de persoonlijkheid vormen. Freud beschrijft deze componenten als volgt:
- Id: hier bevindt zich je libido, lust, rauwe principes, en alle eerste impulsen. Het Id is sterk gericht op het vervullen van de eigen wensen. Ofwel, behoeftebevrediging.
- Superego: dit is hoe je jezelf wilt profileren, sterk besef van normen en waarden, laat zich leiden door de verwachtingen van de buitenwereld.
- Ego: het Id en superego zijn constant met elkaar in gevecht. Het ego dient als een bemiddelaar om beiden tevreden te stellen. Dit is het deel van je persoonlijkheid waarmee je beslissingen maakt.
Nu komt het lastige, in case it weren’t difficult enough yet. De drie componenten van de persoonlijkheid bevinden zich in de diverse niveaus van het bewustzijn. Het Id is volledig onbewust, terwijl het ego en het superego in alle drie de bewustzijnsniveaus voorkomen. Klinkt nog wat abstract, nietwaar? Om het duidelijker te maken, ga ik toch even een afbeelding van Google jatten. Deze theorie wordt namelijk altijd geïllustreerd aan de hand van een ijsberg, so i’m gonna give you an iceberg.
Zoals je ziet is er slecht een heel klein deel van onze psyche bewust. Het onbewuste vormt het grootste deel van onze persoonlijkheid. Eigenlijk vat deze afbeelding mijn hele verhaal van hierboven samen, maar dan in het Engels.
Een stukje ontwikkelingspsychologie
De structuur van de psyche leidde tot een ontwikkelingstheorie bij kinderen die heel erg op het seksuele gericht is. Een baby wordt puur geleidt door het Id. Het ego en superego komen pas later in de ontwikkeling van het kind op. Freud beschrijft dan ook diverse ontwikkelingsfasen.
De fase waar we nu op in gaan is de ‘fallische fase’. Deze fase speelt rond de kleutertijd en het gaat er vooral om dat de kinderen zich bewust worden van hun eigen lichaam en van de lichamelijke verschillen tussen jongens en meisjes. Tevens is dit de fase waarin het oedipuscomplex kan optreden, and that’s the key point in this story. Ooit gehoord van de mythe van Oedipus? Tijdens de fallische fase raken de kinderen erg gefixeerd op de ouders. Meisjes willen met papa trouwen, jongens willen met mama trouwen, maar er is een probleem. Papa of mama is al getrouwd… Hierdoor wordt het kind jaloers op de ouder die ‘zijn plaats inneemt’. Ik wil met papa trouwen, maar mama staat in de weg. Mama is stom! Er ontwikkeld zich een antipathie jegens de ene ouder en een vergrote affectie richting de andere ouder. Dit verschijnsel is dus het oedipuscomplex.
Finally, iets over religie
Was dit hele verhaal nodig? Ja! Het is de basis voor Freuds religietheorie. Religie komt volgens Freud namelijk voort uit het oedipuscomplex als uiting van schuldgevoel. Tevens is religie een manier om met frustraties en verlangens van het Id om te gaan. Dit is waarom hij religie een illusie noemt.
Een voorbeeld: stel je een stammengemeenschap voor. Één man is de leider, alle vrouwen zijn van hem en de andere mannen zijn zijn zonen. De zonen begeren de vrouwen, hun moeders, maar de vader staat in de weg van hun lusten. De broers besluiten om hun vader uit de weg te ruimen zodat zij de vrouwen voor zichzelf hebben. Zo gezegd, zo gedaan. Maar, na een tijdje krijgen de broers last van een ontzettend schuldgevoel. Ze richten een totem op en beginnen de vermoorde vader te verheerlijken. En dit, dear children, is het begin van religie.
Om de vader te vereren moeten er natuurlijk (offer)rituelen worden uitgevoerd, er moet een heilige plaats in de stam komen voor de totem van de vader, en langzaamaan ontwikkeld de religie zich zo steeds verder tot het een uitgebreide set van ethische regels is. De bedoeling is dat er nooit meer zoiets gebeurt als wat de broers deden: “Gij zult niet doden.”
Zoals je ziet, lieten de broers zich leiden door hun Id, waarna hun superego zich schuldig ging voelen, en het ego met de oplossing tot verering kwam. Mooi voorbeeld van deze werking hè? 😉 De religie die de broers creëerden was een manier om met hun schuldgevoel om te gaan. Ze probeerden de moord en het schuldgevoel te verdringen door zich helemaal in de dienst van hun vader te stellen, door vanuit zijn naam (totem in dit geval) te handelen.
“Religie is de universele obsessieve neurose die mensen creëren om met onverwerkte frustraties en diepe onvervulde conflicterende verlangens om te gaan; de bijbehorende denkbeelden zijn echter illusoir en de religieuze persoon zal pas in balans komen als hij de werkelijkheid van zijn psyche onder ogen ziet i.p.v. die te onderdrukken in het onbewuste d.m.v. religieuze waanbeelden en bijbehorende dwangneurosen.” – afkomstig uit mijn collegeaantekeningen van de lessen van A. Vroom.
Was het te volgen? Wat denk jij van Freuds theorie?
♥
Geef een reactie